Κοζάνη: Η Αθήνα της Δυτικής Μακεδονίας αποκαλύπτει τα μυστικά της

• Kείμενο: Δημήτρης Σταθόπουλος | Φωτογραφίες: discovergreece.com

Η Κοζάνη δεν φωνάζει για να τραβήξει την προσοχή σου. Δεν χρειάζεται. Σε κερδίζει αργά, με τον ίδιο ρυθμό που κυλά η ζωή στους ορεινούς δρόμους της Δυτικής Μακεδονίας. Τέσσερις αιώνες τώρα, η πόλη συγκεντρώνει σιωπηλά σπάνια χειρόγραφα και ιστορικά κειμήλια που της χαρίζουν μια θέση δίπλα στους μεγάλους πολιτιστικούς κόμβους της χώρας.

Στην καρδιά της πόλης, η Κοβεντάρειος Βιβλιοθήκη (φωτό), φυλάσσει έναν πολιτιστικό θησαυρό που λίγοι γνωρίζουν: τη δεύτερη πλουσιότερη συλλογή σπάνιων εντύπων και χειρογράφων στην Ελλάδα, αμέσως μετά την Εθνική Βιβλιοθήκη. Ανάμεσα στα ράφια της, ένα από τα δύο μόνο πρωτότυπα αντίτυπα της θρυλικής «Χάρτας» του Ρήγα Φεραίου αναμένει τους επισκέπτες σε ένα από τα πιο φιλόξενα αναγνωστήρια της χώρας. Σχεδόν τέσσερις αιώνες λειτουργίας έχουν μετατρέψει αυτό το κτίριο σε ζωντανό μουσείο της ελληνικής διανόησης.

Το ελληνικό Grand Canyon (φωτό)

Εβδομήντα χιλιάδες χρόνια φυσικής διάβρωσης δημιούργησαν έναν γεωλογικό σχηματισμό που μοιάζει βγαλμένος από την Αριζόνα. Στο ρέμα της Ποταμιάς, στο Μικρόβαλτο του Δήμου Καμβουνίων, τα τοπικά «μπουχάρια» και «νοχτάρια», φυσικές καμινάδες και σχηματισμοί βράχων, δημιουργούν ένα τοπίο που παραμένει άγνωστο ακόμα και σε πολλούς Έλληνες ταξιδιώτες. Ο ασφαλτόδρομος που οδηγεί εκεί αποκαλύπτει σταδιακά αυτό το μικρό μακεδονικό canyon, μια υπενθύμιση ότι η Ελλάδα κρύβει πολύ περισσότερα από αρχαία θέατρα και γαλάζιες θάλασσες.

Αρχαία βασίλεια στους πρόποδες των βουνών

Είκοσι χιλιόμετρα έξω από την πόλη, η αρχαία Αιανή, πρωτεύουσα του βασιλείου της Ελίμειας, αποκαλύπτει έναν πολιτισμό που οι αρχαιολόγοι συγκρίνουν με τον Μυκηναϊκό. Η διαδρομή ξεκινά από την ακρόπολη στην κορυφή του λόφου και καταλήγει στη Νεκρόπολη, όπου ευγενείς θάβονταν από την εποχή του χαλκού έως τους υστεροελληνικούς χρόνους. Το σύγχρονο μουσείο (φωτό, που στεγάζει τα ευρήματα, συναντά τις υψηλότερες διεθνείς προδιαγραφές, προσφέροντας μια πύλη προς έναν σπουδαίο, αλλά λησμονημένο, πολιτισμό.

Σέρβια: Εκει που η βυζαντινή ιστορία συναντά την άγρια φύση (φωτό)

Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ηράκλειος ίδρυσε τα Σέρβια τον 7ο αιώνα, χτίζοντας ένα φρούριο σε θέση με απεριόριστη θέα. Τρεις αιώνες αργότερα, η κωμόπολη είχε εξελιχθεί στο σημαντικότερο κέντρο της περιοχής. Σήμερα, ένα μονοπάτι οδηγεί τους επισκέπτες στα ερείπια, διασχίζοντας τους ανθρωπόμορφους βράχους της Χούνης, όπου ορμητικοί χείμαρροι σκάβουν τη βάση τους για χιλιάδες χρόνια. Φύση και ιστορία συνυπάρχουν σε κάθε βήμα.

Η γέφυρα με τους μύθους

Χίλια τριακόσια εβδομήντα δύο μέτρα μήκος. Η υψηλή γέφυρα Σερβίων, που εκτείνεται πάνω από τη λίμνη Πολυφύτου, έχει γεννήσει τους δικούς της μύθους: ντόπιοι ψαράδες ορκίζονται ότι γιγαντιαία γατόψαρα κρύβονται στα νερά της. Κάτω από τη γέφυρα, ο Ναυτικός Όμιλος Κοζάνης, ένα από τα πιο αξιόλογα σωματεία, αποδεικνύει ότι η Μακεδονία ξέρει να ζει τόσο με τα βουνά όσο και με τα νερά της.

Ο κρόκος και τα μυστικά του

Να αναφέρουμε επίσης το χωριό Κρόκος, λίγα χιλιόμετρα απόσταση από την πόλη της Κοζάνης, όπου καλλιεργείται το διάσημο πλέον φυτό κρόκος. Ο κρόκος Κοζάνης ΠΟΠ, ή ελληνικό σαφράν (ζαφορά), είναι γνωστός για την εξαιρετική του ποιότητα, το ζωηρό του χρώμα και την έντονη γεύση του. Έχει διάφορες χρήσεις, και η συγκομιδή, η ξήρανση και η συσκευασία του γίνεται σύμφωνα με ειδική μέθοδο που χρονολογείται από την αρχαιότητα. Σήμερα, το ελληνικό σαφράν προέρχεται αποκλειστικά από την περιοχή της Κοζάνης. 

Τα άνθη του κρόκου εμφανίζονται στα μέσα Οκτωβρίου για 20 έως 25 ημέρες. Κατά τη συγκομιδή, τα άνθη συλλέγονται προσεκτικά με το χέρι, από την ανατολή μέχρι τη δύση σχεδόν του ήλιου, μέσα σε ποδιές ή σε καλάθια. 

Στη συνέχεια συγκεντρώνονται σε ένα ειδικό τραπέζι και, με τη βοήθεια ηλεκτρικού ανεμιστήρα, χωρίζονται οι στήμονες και τα στίγματα από το υπόλοιπο άνθος. Το σημαντικότερο και δυσκολότερο μέρος είναι η ξήρανση, η οποία απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και δεξιότητα. Εάν δεν γίνει σωστά, η ποιότητα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του προϊόντος μπορεί να αλλάξουν. Τη μεγάλη αξία έχουν οι κόκκινες ίνες του φυτού και όχι οι κίτρινες.

Ο κρόκος χρησιμοποιείται κυρίως στη μαγειρική, σε μικρές ποσότητες λόγω της έντονης γεύσης του. Χρησιμοποιείται συχνά για τον αρωματισμό του ρυζιού που συνοδεύει ψάρι ή κοτόπουλο, για παράδειγμα. Ωστόσο, η έντονη χρωστική του ικανότητα, ιδιαίτερα ισχυρή στον κρόκο Κοζάνης ΠΟΠ, έχει ως αποτέλεσμα να χρησιμοποιείται επίσης στην παρασκευή χρωμάτων ή στη βαφή ενδυμάτων. Λόγω των θεραπευτικών ιδιοτήτων που του αποδίδουν, ο κρόκος απαντάται στη σύνθεση καλλυντικών ή φαρμακευτικών προϊόντων.

Η τελετουργία της βόλτας

Κάθε απόγευμα, χειμώνα και καλοκαίρι, οι Κοζανίτες συρρέουν στον κεντρικό πεζόδρομο που ξεκινά από το ιστορικό καμπαναριό. Η «βόλτα», όπως αποκαλείται τοπικά, είναι περισσότερο από απλή βόλτα: είναι κοινωνικός θεσμός. Αρχοντικά του 18ου αιώνα, η μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην πλατεία Νίκης, και το σπίτι του αγωνιστή Γεωργίου Λασσάνη πλαισιώνουν τη διαδρομή. Το σκαλιστό καμπαναριό με τις φωλιές για τα σπουργίτια παραμένει το αγαπημένο σημείο συνάντησης.

Όταν οι απόκριες γίνονται αρχαίο ελληνικό δρώμενο

Το Φεβρουάριο, η Κοζάνη… ανάβει κυριολεκτικά. Οι Φανοί, μεγάλες φωτιές γύρω από τις οποίες στήνονται χοροί με αρχαϊκά, σατυρικά χαρακτηριστικά, μεταφέρουν έθιμα που χάνονται στους αιώνες. Είναι ένα από τα λίγα μέρη στην Ελλάδα όπου η σύνδεση με την αρχαία παράδοση δεν είναι μουσειακή, αλλά ζωντανή και ορατή.

Η Κοζάνη δεν προσπαθεί να ανταγωνιστεί τα μεγάλα τουριστικά κέντρα της χώρας. Απλώς υπάρχει, αργή και αυθεντική, περιμένοντας όσους είναι διατεθειμένοι να αφιερώσουν χρόνο για να την ανακαλύψουν.