Το κοιμητήριο Αγ. Γεωργίου Ερμούπολης στα σημαντικά κοιμητήρια της Ευρώπης

Έντονο ελληνικό ενδιαφέρον είχε η Ετήσια Συνάντηση της Ένωσης των Σημαντικών Κοιμητηρίων της Ευρώπης (Association of Significant Cemeteries of Europe – ASCE), που πραγματοποιήθηκε στις 20-22 Σεπτεμβρίου 2018 στο Ίνσμπρουκ της Αυστρίας, με τη συμμετοχή της Ελλάδας και με ανακήρυξη ενός ελληνικού κοιμητηρίου στους καταλόγους σημαντικών κοιμητηρίων της Ευρώπης.

Η παρουσία της Ελλάδας, με ανακοινώσεις από εκπροσώπους του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, απέσπασε θετικά σχόλια από το σύνολο σχεδόν των συνέδρων, καθώς έγινε ιδιαίτερη μνεία στη χώρα μας ως παράδειγμα ενεργού και δραστήριου μέλους.

Η ASCE είναι ο φορέας διαχείρισης της Πολιτιστικής Διαδρομής των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων (European Cemeteries Route) των Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης (Cultural Routes of the Council of Europe). Τη φετινή Ετήσια Συνάντηση της ASCE, με θέμα «European Cemeteries in the European Year of Cultural Heritage», παρακολούθησαν περισσότερα από 100 άτομα από 18 χώρες της Ευρώπης, ενώ συμμετείχαν με ανακοινώσεις 29 ερευνητές και επιστήμονες.

Στόχος του συνεδρίου στο Ίνσμπρουκ ήταν να δοθεί έμφαση στη μεγάλη αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς των ιστορικών κοιμητηρίων και στην ανάγκη διατήρησης και ανάδειξής τους, στο πλαίσιο της πολιτιστικής ποικιλομορφίας της Ευρώπης. Το θέμα της επιστημονικής συνάντησης συνδέθηκε άμεσα με το Ευρωπαϊκό Έτος Πολιτιστικής Κληρονομιάς (European Year of Cultural Heritage 2018), στο σχετικό πρόγραμμα δράσεων του οποίου είχε εξάλλου ενταχθεί.

Στις αξιοσημείωτες στιγμές της Ετήσιας Συνάντησης ήταν η ένταξη στην ASCE έξι νέων εγγραφών, μια εκ των οποίων από την Ελλάδα. Το Κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου της Ερμούπολης της Σύρου, ένα από τα πιο εμβληματικά ιστορικά κοιμητήρια της χώρας, εντάχθηκε μαζί με το Museum für Sepulkralkultur από το Κάσελ της Γερμανίας, το κοιμητήριο του Λάακεν στις Βρυξέλλες, το ελληνορθόδοξο κοιμητήριο του Σισλί στην Κωνσταντινούπολη, το κοιμητήριο της Σιένα και το Raikes Road Burial Ground στο Σκιπτον της Αγγλίας.

Την πιστοποίηση παρέλαβε η κ. Μαρίζα Αγγελοπούλου, εντεταλμένη δημοτική σύμβουλος του Δήμου Ερμούπολης, με την πρωτοβουλία και ενέργειες της οποίας εντάχθηκε το κυκλαδικό κοιμητήριο στην Ένωση των Σημαντικών Κοιμητηρίων της Ευρώπης.

Στις ελληνικές στιγμές του συνεδρίου ήταν και η παρουσίαση του ενημερωτικού εντύπου που αφορά στην Ελληνική Πολιτιστική Διαδρομή των Κοιμητηρίων (The European Cemeteries Route in Greece). Το έντυπο σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε με τη συνεργασία δύο Διευθύνσεων του ΥΠΠΟΑ: της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και της Διεύθυνσης Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το έντυπο διανεμήθηκε στους περισσότερους από εκατό παρευρισκόμενους. Έχει εκτυπωθεί σε 10.000 αντίτυπα στην αγγλική γλώσσα και θα αποσταλεί στους 17 δήμους, των οποίων τα κοιμητήρια έχουν ενταχθεί ή πρόκειται να ενταχθούν στην ASCE.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η Πρόεδρος της ASCE Lidija Plibersek αναφέρθηκε στην έκδοση του ενημερωτικού εντύπου του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού ως παραδείγματος καλής πρακτικής παρουσίασης και ανάδειξης μιας πολιτιστικής διαδρομής.

Η κ. Plibersek αναφέρθηκε ιδιαιτέρως στον Θοδωρή Τζούμα, εκπρόσωπο από το 2015 της Ελλάδας στην ASCE, ο οποίος παρουσίασε τις πρόσφατες ελληνικές ενέργειες και δράσεις για την προώθηση των στόχων της Ένωσης. Ανάμεσα σε αυτές η συμμετοχή για πρώτη φορά της χώρας στις εκδηλώσεις Week of Discovering European Cemeteries της Ένωσης, η διοργάνωση στη Σκιάθο συσκέψεων του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης και η υποστήριξη στην οργάνωση της περυσινής Ετήσιας Συνάντησης από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα.

Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού συμμετείχε στη φετινή Ετήσια Συνάντηση στο Ίνσμπρουκ με τις ανακοινώσεις της Προϊσταμένης της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, Δρ. Αρχαιολόγου Αναστασίας Λαζαρίδου, της Προϊσταμένης του Τμήματος Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, Δρ. Αρχαιολόγου Ανδρομάχης Κατσελάκη, και της Προϊσταμένης του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων της Διεύθυνσης Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ένωσης, Μαριάνθης Αναστασιάδου. 

Ο John Moffat, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της ASCE, δήλωσε πως η συμμετοχή του ΥΠΠΟΑ προσέδωσε ακαδημαϊκό χαρακτήρα και τόνωσε την επιστημονική διάσταση του συνεδρίου.

Ειδικότερα, η κ. Λαζαρίδου στην παρουσίασή της με τίτλο «Celebrating Memory: from the private to the public sphere» έθεσε το θέμα της ιστορικής και αρχαιολογικής διάστασης στην ανάδειξη των Σημαντικών Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων ως μέρους της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Όπως σημείωσε: «Κάθε ταφικό κατάλοιπο, από το πλέον ταπεινό ταφικό κτίσμα έως το περίτεχνο ταφικό μνημείο αποτελεί μία σημαντική μαρτυρία και αναδεικνύει την πολυσημία του θέματος σχετικά με τις ιστορικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές και ανθρωπολογικές αντιλήψεις της εκάστοτε εποχής και κοινωνίας για τον ανθρώπινο κύκλο ζωής και θανάτου, προσφέροντας στους μελετητές ένα ευρύ πεδίο έρευνας και γνώσης. Η μνήμη κατισχύει της λήθης και από τις αρχαίες νεκροπόλεις έως τα χριστιανικά κοιμητήρια οι μεταθανάτιες αυτές κοινότητες –σιωπηλοί μάρτυρες– συγκροτούν τη ζώσα ιστορία μιας πόλης, μιας χώρας και συνθετικά της ίδιας της ευρωπαϊκής κοινότητας.

Η ανάδειξη σημαντικών ελληνικών κοιμητηρίων, στο πλαίσιο ενός ευρωπαϊκού δικτύου πολιτιστικών διαδρομών με ουσιαστικό στόχο τη διατήρηση και κατανόηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, δεν μπορεί να μην έχει ως αφετηρία το αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού, του πρώτου δημόσιου νεκροταφείου της αρχαίας Αθήνας, με τα περικαλλή ταφικά μνημεία, στον περίφημο δήμο των Κεραμέων.

Σήμερα, ο οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος και η άμεση σχέση του με το Μουσείο αποτελεί ένα ανοιχτό μουσείο-πρότυπο για την ανάδειξη της σημασίας της Πολιτιστικής Διαδρομής των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων».

Η κ. Λαζαρίδου πρότεινε το πρόγραμμα να μεταγραφεί εκθεσιακά και να αποτυπωθεί σε μία μεγάλη περιοδική και περιοδεύουσα έκθεση με πρωτότυπα αντικείμενα, η οποία θα μπορούσε να παρουσιασθεί σε επιλεγμένα μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία. Η μακρά διαδρομή του προγράμματος, με τη συνθετική διάσταση των κριτηρίων βάσει των οποίων επελέγησαν τα σημαντικότερα κοιμητήρια ανά χώρα, θα συμβάλει στην κατανόηση των πολλαπλών πολιτιστικών εκφάνσεων της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Από την πλευρά της, η κ. Κατσελάκη, στην ανακοίνωσή της με τίτλο «Cities of Memory: Designing Educational Activities for the Cultural Route of European Cemeteries», υπογράμμισε: «Μεταξύ των πιστοποιημένων ευρωπαϊκών πολιτιστικών διαδρομών, η Πολιτιστική Διαδρομή των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων έχει μια ξεχωριστή θέση, καθώς προωθεί στο ευρύ κοινό τη μνημειακή ταφική τέχνη ως πολιτιστικό πλεονέκτημα. Στην Ελλάδα, το ταξίδι αυτό ξεκίνησε εύλογα με την ένταξη του Α’ Κοιμητηρίου της Αθήνας, λόγω της ιστορίας του και του αισθητικού του πλούτου. Σύντομα, ακολούθησαν και άλλα νεκροταφεία, διάσπαρτα σε όλη τη χώρα, όπως στην Κηφισιά, στην Κεφαλονιά, στην Τρίπολη, στη Σκιάθο κ.α. Ωστόσο, εκτός από την αναμφισβήτητη καλλιτεχνική τους αξία, τα κοιμητήρια είναι πολύτιμες και πολυδιάστατες ενδείξεις υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς». 

Παρουσιάζοντας το ενημερωτικό έντυπο του ΥΠΠΟΑ για την Ελληνική Πολιτιστική Διαδρομή των Κοιμητηρίων, η κ. Κατσελάκη ανέφερε πως «το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, μετά από πρόσκληση του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων της Διεύθυνσης Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ένωσης, επεξεργάζεται το σχεδιασμό και την παραγωγή προωθητικού υλικού και εκπαιδευτικών δράσεων με αφορμή την πολιτιστική διαδρομή των ευρωπαϊκών κοιμητηρίων». 

Τόνισε δε πως η εκπαιδευτική δράση απευθύνεται στο ευρύ κοινό, καθώς «με την εφαρμογή κατάλληλων εκπαιδευτικών εργαλείων, στόχος είναι να αναδειχθούν η θέση, τοπογραφία και το φυσικό περιβάλλον, ζητήματα τοπικής ιστορίας, η κοινωνική οργάνωση, οι σημαίνουσες προσωπικότητες της περιοχής, οι δημιουργοί, οι καλλιτέχνες, οι τεχνίτες, τα υλικά και οι τεχνικές, τα ήθη, τα έθιμα, οι θρύλοι και οι παραδόσεις». 

Τέλος, η κ. Αναστασιάδου, στην ομιλία της με τίτλο «The Directorate of International Relations and European Union of the Hellenic Ministry of Culture and Sports and Significant European Cemeteries», σημείωσε τα εξής: «Η Διεύθυνση Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ένωσης, και συγκεκριμένα το Τμήμα Διεθνών Σχέσεων, αποτελεί το  σημείο επαφής για το πρόγραμμα Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το εν λόγω πρόγραμμα ξεκίνησε το 1987 και έχει ως στόχο την προώθηση, διατήρηση, αξιοποίηση και μεταβίβαση στις επόμενες γενιές της κοινής ευρωπαϊκής υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Σκοπός του είναι να αναπτύξει τον διαπολιτισμικό διάλογο, τις ανταλλαγές προσώπων και ιδεών και να συμβάλλει, γενικότερα, στην κατανόηση της ευρωπαϊκής ιστορίας και των πολλαπλών πολιτιστικών εκφάνσεών της.

Όσον αφορά στην Πολιτιστική Διαδρομή των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων, το Α’ Κοιμητήριο Αθηνών ήταν το πρώτο που εντάχθηκε σε αυτή, καθώς ήμασταν από τότε πεπεισμένοι για την προστιθέμενη αξία της συμμετοχής μας στο πρόγραμμα αυτό. Το Τμήμα μας συνεργάστηκε επιτυχώς με τον κ. Τζούμα, εκπρόσωπο της ASCE στην Ελλάδα, και τώρα είμαστε στην ευχάριστη θέση να σας ανακοινώσουμε ότι ένας σημαντικός αριθμός ελληνικών κοιμητηρίων, μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας, είτε έχουν ενταχθεί είτε βρίσκονται σε πορεία ένταξης.

Στο ίδιο πλαίσιο, η υπηρεσία μας ανέπτυξε συνέργειες με την Κοινωνία των Πολιτών, με τις αρχές της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με πανεπιστημιακούς φορείς, όπως το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, με άλλες Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ και, ασφαλώς, με το Συμβούλιο της Ευρώπης". 

Κλείνοντας, η κ. Αναστασιάδου επισήμανε εκ νέου τη δυναμική των Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης και ιδιαίτερα της Πολιτιστικής Διαδρομής των Ευρωπαϊκών Κοιμητηρίων. Όπως εξήγησε, οι περιοχές μέσω των πολιτιστικών διαδρομών αναδεικνύονται και δικτυώνονται. Ταυτόχρονα, τα ποικίλα πολιτιστικά τους αγαθά εντάσσονται σε ένα ενιαίο πλαίσιο, εντός του οποίου αλληλεπιδρούν, μεγιστοποιώντας την αξία τους. Εν κατακλείδι, οι πολιτιστικές διαδρομές και ειδικότερα οι καινοτόμες δράσεις τους δημιουργούν  τις προϋποθέσεις για  ανάπτυξη των περιοχών.

Ενδιαφέρον προκάλεσε και η ανακοίνωση της Ευαγγελίας Γεωργιτσογιάννη, καθηγήτριας Ιστορίας της Τέχνης στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και μέλους της Ένωσης ως επιστημονικής συνεργάτριας, με θέμα «Η πολιτιστική κληρονομιά των ευρωπαϊκών κοιμητηρίων και το αυξανόμενο τουριστικό ενδιαφέρον». Με ανακοίνωση, επίσης, συμμετείχε η αρχαιολόγος Κατερίνα Τσατούχα από τον Δήμο Αθηναίων, η οποία είχε θέμα «Διατήρηση ενός ιστορικού κοιμητηρίου».

Στο πλαίσιο των επαφών που πραγματοποιήθηκαν στο Ίνσμπρουκ, η κ. Tatjana Horvatic, Προϊσταμένη του Τμήματος Υλικής και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Διεύθυνσης Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού της Κροατίας, συνεχάρη την ελληνική αντιπροσωπεία. Εξέφρασε δε την επιθυμία της για μεταφορά της ελληνικής τεχνογνωσίας σχετικά με την ανάδειξη και προώθηση των Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης στη χώρα της. 

Τέλος, σε συνάντηση με τον ελληνιστή Θεολόγο-Βυζαντινολόγο Δρ. Kalmar Ulm από την Εσθονία, συζητήθηκε η πιθανότητα συνεργασίας με το ΥΠΠΟΑ, πάνω σε θέματα όπως η διοργάνωση εκδηλώσεων, η ανταλλαγή πολιτιστικών αγαθών και σχετικής τεχνογνωσίας, με στόχο την ανάδειξη του ελληνικού πολιτιστικού αποθέματος στην περιοχή της Βαλτικής και την τόνωση των κοινών πολιτιστικών δεσμών των δύο χωρών.