Γιώργος Βερνίκος: Ο ελληνικός τουρισμός ως πρότυπο βιώσιμης και συμπεριληπτικής εργασιακής πολιτικής

Τις προκλήσεις στις αγορές εργασίας και ειδικότερα στον τουρισμό ανάλυσε μεταξύ άλλων ο Γενικός Γραμματέας του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων και Πρόεδρος του Ινστιτούτου του ΣΕΤΕ (ΙΝΣΕΤΕ) κ. Γιώργος Βερνίκος, κατά τη διάρκεια ομιλίας του στο Διεθνές Συνέδριο με θέμα «Δημογραφικό ζήτημα – Μετανάστευση – Αγορά Εργασίας» που διοργάνωσε η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή.

Η ομιλία του κ. Βερνίκου έχει ως εξης:

 "Είναι χαρά να βρίσκομαι σήμερα εδώ, σ’ ένα Διεθνές Συνέδριο που αναδεικνύει μερικά από τα πιο καίρια ζητήματα της εποχής μας: το δημογραφικό, τη μετανάστευση και τις προκλήσεις στις αγορές εργασίας. Αυτά τα θέματα δεν είναι μόνο οικονομικά. Είναι βαθιά κοινωνικά, διαμορφώνουν την καθημερινότητα και επηρεάζουν το μέλλον όλων μας.

Βέβαια, τα θέματα του Διεθνούς μας Συνεδρίου βρίσκονται στο επίκεντρο των θεμάτων που συζητάμε, τόσο στην ΟΚΕ και την ΕΟΚΕ, αλλά και σε όλα τα θεσμικά Όργανα, τόσο στην Ευρώπη, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο και φυσικά στον ΟΗΕ, όπου είναι άμεσα συνδεδεμένα με τη θεματολογία αξιοπρεπούς εργασίας της ΔΟΕ και τους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ 2030.  Φυσικά υπάρχει πλήθος συναντήσεων και Γνωμών που έχουμε κάνει στην ΟΚΕ, σε διεθνείς διασκέψεις με το ILO και την AICESIS, με σημαντική συμβολή και σε θέματα όπως η ενίσχυση του συστήματος διαχείρισης εργασίας, η καταπολέμηση των ανισοτήτων, η προώθηση της ασφάλειας και της υγείας στην εργασία, η μείωση της αδήλωτης εργασίας, η καλύτερη υποδομή πληροφόρησης και σε συγκεκριμένους τομείς της μεταρρύθμισης του εργατικού δικαίου.  Είναι σημαντικές οι συστάσεις του ψηφίσματος της ΕΟΚΕ «χαράζοντας την πορεία δημοκρατικής προόδου της Ε.Ε.: ένα ψήφισμα για την επόμενη νομοθετική θητεία», που εγκρίθηκε το Σεπτέμβριο του 2024.

Είναι σημαντικό ότι στο επίκεντρο των συζητήσεων βρίσκεται το πρόγραμμα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2025.  Οι πολιτικές κατευθυντήριες γραμμές για την περίοδο 2024-2029 παρέχουν έναν οδικό χάρτη για την ανθεκτική, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς Ευρώπη.  Η συμβολή της ΕΟΚΕ στο πρόγραμμα εργασίας οργανώνεται με βάση τους ίδιους βασικούς άξονες, ενισχύοντας το ρόλο των κοινωνικών εταίρων και των Οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών στη διαμόρφωση των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.  

Όπως ήδη γνωρίζουμε, η αγορά εργασίας αλλάζει ραγδαία, επηρεασμένη από παράγοντες όπως η ψηφιακή μετάβαση, η ενσωμάτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ), το υπολογιστικό νέφος, τα εργαλεία απομακρυσμένης συνεργασίας, οι αυξανόμενες ανισότητες, η κλιματική αλλαγή αναδιαμορφώνουν τα μοντέλα, την οργάνωση της απασχόλησης και τις εργασιακές σχέσεις. Αλλάζουν οι δεξιότητες, αλλάζουν τα επαγγέλματα, αλλάζει ο τρόπος λειτουργίας των επιχειρήσεων.  Σας μεταφέρω την αγωνία μου γι’ αυτό που εύκολα λέμε «ταχύτητα των εξελίξεων» ότι αυτή στην πραγματικότητα είναι τέτοια που ξεπερνάει τις καλές προθέσεις και το παραγόμενο έργο μας.

Η πανδημία και η πρόσφατη μακροοικονομική ύφεση δημιούργησαν σημαντικές αναταράξεις στην απασχόληση, η οποία έχει πάλι αυξηθεί, προσεγγίζοντας -ακόμα και ξεπερνώντας σε πολλές περιπτώσεις- τα προ πανδημίας επίπεδα, χωρίς αυτό ωστόσο να συνεπάγεται αυτόματα και σταθερότητα στην αγορά εργασίας.  Ο Πόλεμος της Ουκρανίας, η σύγκρουση της Γάζας, οι εμπορικές εντάσεις των ΗΠΑ και Κίνας, αλλά και του υπόλοιπου κόσμου, η εκλογή του Τράμπ, προκαλούν αναταράξεις στην παγκόσμια οικονομία.  Οι διαπιστούμενες ανισορροπίες στην αγορά εργασίας χαρακτηρίζονται ως δομικές από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας.  Δηλαδή, ανισορροπίες που δύσκολα αντιμετωπίζονται σε βραχυχρόνιο ορίζοντα.  Δεν θ’ αναφερθώ αναλυτικά σε αυτά τα θέματα, που είμαι σίγουρος ότι επισημαίνονται και από τους άλλους ομιλητές.  Σε κάθε περίπτωση, οι θεμελιώδεις αξίες της δημοκρατίας, της αλληλεγγύης, της βιωσιμότητας και του κράτους δικαίου, παραμένουν στο επίκεντρο κάθε συζήτησης για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης.  Οι κοινωνικοί εταίροι διαδραματίζουν -και πρέπει να διαδραματίζουν- καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση και την ενίσχυση αυτών των αξιών. 

Είναι σημαντικό να δράσουμε αποφασιστικά για να διασφαλίσουμε τη μακροπρόθεσμη, βιώσιμη ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ευημερία για όλους και την ηγετική μας θέση στη διεθνή σκηνή.  Είναι απαραίτητο να βελτιώσουμε όλες τις πολιτικές που ενισχύουν την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα της Ε.Ε., συνδέοντας τις σημαντικές οικονομικές επενδύσεις με κοινά κοινωνικά και περιβαλλοντικά κριτήρια.  Η Έκθεση Ντράγκι συμβάλει σημαντικά προς την κατεύθυνση μιας πιο ανταγωνιστικής Ευρώπης, υποστηρίζοντας παράλληλα το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο και την κοινωνική συνοχή.  Η Έκθεση Letta αναφέρεται στην ανάγκη ενίσχυσης και δημιουργίας μιας νέας, δικαιότερης δυναμικής για τη διασυνοριακή κινητικότητα ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων και δεδομένων.  Έχει σημασία να στηρίζουμε τη δημιουργία ενός νέου Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανταγωνιστικότητας για επενδύσεις σε στρατηγικούς τομείς.

Θέλω ν’ αναφερθώ στην πρόκληση στην ελληνική αγορά εργασίας, όπου η μείωση του ποσοστού ανεργίας οφείλεται περισσότερο στη συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού, παρά στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.  Η μείωση του εργατικού δυναμικού, μεταξύ άλλων, οφείλεται στις δημογραφικές εξελίξεις, όπου μεταξύ 2009 και 2023 ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώθηκε κατά 700.000, με αποτέλεσμα σημαντικό έλλειμα στελέχωσης σε θέσεις, τόσο υψηλών, όσο και χαμηλών δεξιοτήτων.  Και στη μετανάστευση, όπου στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης 680.000 Έλληνες έφυγαν από τη χώρα, από τους οποίους επέστρεψαν 350.000, δηλαδή μία καθαρή μετανάστευση 330.000 Ελλήνων.  Σημειώνω επίσης ότι η Ελλάδα υστερεί σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο όσον αφορά τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας και ν’ αναφέρω επίσης το φαινόμενο της μεγάλης παραίτησης (ή αλλιώς big quit), απόρροια μια διαφορετικής ιεράρχησης των αναγκών, που ειδικά στις νεότερες γενιές μεταφράζεται σε μειωμένη διαθεσιμότητα για ορισμένες θέσεις εργασίας. Σημαντικές είναι επίσης οι σοβαρές περιφερειακές ανισότητες.

Τουρισμός και απασχόληση

Στρέφοντας το βλέμμα στα δεδομένα του τουρισμού, είναι γνωστό ότι ο τουρισμός συνεισφέρει το 25%-30% του ΑΕΠ της χώρας μας, διαδραματίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στην απασχόληση. Ειδικότερα, η απασχόληση στους κλάδους Καταλυμάτων και Εστίασης αυξήθηκε την περίοδο 2014-2023 με μέσο ετήσιο ρυθμό +2,8%, παρά τη σοβαρή πτώση κατά τη διάρκεια της πανδημίας.  Το 2023, η απασχόληση στον τουρισμό όχι μόνο επέστρεψε στα προ πανδημίας επίπεδα, αλλά τα ξεπέρασε, αντιπροσωπεύοντας το 9,1% του συνολικού εργατικού δυναμικού της χώρας.

Ο τουρισμός, όμως, δεν είναι μόνο τα ποσοστά απασχόλησης.  Είναι κυρίως συμπεριληπτικές θέσεις εργασίας.  Δημιουργεί ευκαιρίες για κοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν υψηλά ποσοστά ανεργίας, όπως οι γυναίκες και οι νέοι.  Το 2023, οι γυναίκες αποτελούσαν το 47,3% των εργαζομένων στον τουρισμό, έναντι 42,2% στους υπόλοιπους κλάδους, ενώ οι ηλικίες 15-29 αντιπροσώπευαν το 33,9% των εργαζομένων, έναντι μόλις 12,1% στους άλλους τομείς.

Επίσης, ο τουρισμός συμβάλλει στην άμβλυνση του δημογραφικού προβλήματος. Ενδεικτικά, οι απογραφές πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ καταδεικνύουν ότι οι νησιωτικές Περιφέρειες Νοτίου Αιγαίου και Κρήτης είναι οι μοναδικές Περιφέρειες που, μεταξύ 2011 και 2021, παρουσίασαν αύξηση μόνιμου πληθυσμού (+6,1% και +0,2% αντίστοιχα) έναντι μείωσης -3,1% σε εθνικό επίπεδο.  Ακόμα, όσο πιο τουριστικά αναπτυγμένη είναι μια Δημοτική Ενότητα, τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες είχε ν’ αυξηθεί ο πληθυσμός της.  Προκύπτει δηλαδή σαφώς ότι ο τουρισμός συμβάλλει στην ανάσχεση της εγκατάλειψης περιοχών.

Έλλειψη Ανθρώπινου Δυναμικού

Παρά τη συμβολή του, ο τουρισμός αντιμετωπίζει σημαντική έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού.  Οι επιχειρήσεις του κλάδου δυσκολεύονται να καλύψουν θέσεις εργασίας, τόσο σε εξειδικευμένους ρόλους, όσο και σε πιο γενικές θέσεις.  Το φαινόμενο αυτό δεν είναι ελληνικό, αλλά παγκόσμιο.  Όταν η ζήτηση δεν καλύπτεται, μειώνεται η παραγωγικότητα, επηρεάζεται η ποιότητα των υπηρεσιών και τελικά υπονομεύεται η ανταγωνιστικότητα της χώρας μας. Είναι λοιπόν, απαραίτητο να γίνει μια σοβαρή και ουσιαστική συζήτηση περί μετανάστευσης στην Ελλάδα, προκειμένου με σαφή κριτήρια να ενσωματώσουμε με πιο αποτελεσματικό τρόπο στο εργατικό δυναμικό της χώρας περισσότερους ανθρώπους.  Το πρόβλημα είναι εδώ και οι λύσεις πρέπει να δοθούν άμεσα.  Είναι μια δύσκολη συζήτηση, την οποία πρέπει να κάνει και η κοινωνία, όχι μόνο οι επιχειρήσεις.

Ένα Πρώτο Συμπέρασμα

Το πρώτο συμπέρασμα που προκύπτει από τα παραπάνω δεδομένα είναι ότι η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ένα μειούμενο εργατικό δυναμικό λόγω μείωσης του πληθυσμού και μετανάστευσης. Από την άλλη, ο τουρισμός αντιμετωπίζει έλλειμμα ανθρώπινου δυναμικού, ενώ ως τομέας μπορεί να υποστηρίξει τόσο την οικονομική και δημογραφική αναζωογόνηση, όσο και πιο συμπεριληπτική απασχόληση (γυναίκες και νέοι).

Η Αναγκαιότητα Νέας Αρχιτεκτονικής

Αυτό μας φέρνει στην ουσία της συζήτησης: την ανάγκη για μια νέα, «ευρεία και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη».  Αυτή η αρχιτεκτονική πρέπει να εστιάζει στην:

-Διαμόρφωση ενός πλήρως ψηφιοποιημένου δυναμικού και συνεχώς επικαιροποιούμενου συστήματος καταγραφής/διάγνωσης αναγκών από πλευράς επιχειρήσεων

-Διευκόλυνση της κινητικότητας εργαζομένων τρίτων χωρών μέσω:

α) ψηφιοποίησης, απλούστευσης και επιτάχυνσης των διαδικασιών μετάκλησης προκειμένου πολίτες τρίτων χωρών να παρέχουν εξαρτημένη  εργασία

β)μείωση του χρόνου ολοκλήρωσης μιας μετάκλησης, ιδιαίτερα από προτιμητέες χώρες.  Η σημερινή χρονοβόρα διαδικασία λειτουργεί απαγορευτικά, τόσο για τις επιχειρήσεις, όσο και για τους ίδιους τους εργαζόμενους

-Eμβάθυνση συνέργειας αγορών εργασίας εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά τη θέσπιση του δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας και την ύπαρξη εργαλείων, όπως το δίκτυο EURES, υπάρχουν ακόμη περιορισμοί και περιθώρια βελτίωσης σε αρκετούς τομείς. 

-Δημιουργία παγκόσμιων προτύπων: Η "δημιουργία παγκόσμιων προτύπων" αναφέρεται στην ανάπτυξη κοινών κανόνων, κανονισμών ή πολιτικών που εφαρμόζονται διεθνώς και αφορούν τα εργασιακά δικαιώματα, τους μισθούς και τις συνθήκες εργασίας, στο πλαίσιο που θέτει η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας και η πρωτοβουλία Global Compact του ΟΗΕ.

-Προσαρμογή στις δημογραφικές αλλαγές: Για ν’ αυξήσουν το εργατικό δυναμικό, οι χώρες με γηράσκοντα πληθυσμό, όπως η Ελλάδα, μπορούν:

α)να ενθαρρύνουν την αύξηση της συμμετοχής του γηραιότερου πληθυσμού στην αγορά εργασίας

β)να παρέχουν ευελιξία στην απασχόληση εργαζομένων

γ)να ενισχύσουν τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας μέσω πχ παροχής επιδοτούμενης φροντίδας για παιδιά και ηλικιωμένους

δ)να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία με στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας.

-Προσαρμογή στις τεχνολογικές αλλαγές:  Η ενσωμάτωση τεχνολογιών στην εκπαίδευση και η αναβάθμιση δεξιοτήτων μέσω δια βίου μάθησης προετοιμάζουν το εργατικό δυναμικό για τις απαιτήσεις της ψηφιακής εποχής.

-Στην εξασφάλιση καθολικής πρόσβασης του εργατικού δυναμικού σε εκπαίδευση, κατάρτιση και επαγγελματικές ευκαιρίες.

-Στη στήριξη των λιγότερο τουριστικά ανεπτυγμένων περιοχών:  Μέσω στρατηγικών σχεδίων (που ειδικά στην Ελλάδα) θα πρέπει να στοχεύουν στη διάχυση της τουριστικής ζήτησης χωρικά και χρονικά. Ο ΣΕΤΕ έχει καταθέσει ένα ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέδιο με αυτή τη στόχευση από το 2021 με τη μελέτη «Ελληνικός Τουρισμός 2030 | Σχέδια Δράσης»

Η επίτευξη αυτών των στόχων απαιτεί συντονισμό μεταξύ Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα, με έμφαση στην ευρωπαϊκή συνεργασία.

• Συμπερασματικά, ο ελληνικός  τουρισμός, με τον παγκόσμιο αντίκτυπό του, έχει τη δυναμική ν’ αποτελέσει όχι μόνο πυλώνα ανάπτυξης, αλλά και πρότυπο βιώσιμης και συμπεριληπτικής εργασιακής πολιτικής.  Με συστηματική συνεργασία μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι θα συνεχίσει να προσφέρει ευκαιρίες για όλους, ενισχύοντας ταυτόχρονα την ανταγωνιστικότητα της χώρας μας.

Η βιωσιμότητα του τουρισμού ως προς τα εργασιακά ζητήματα εξαρτάται από την ικανότητά μας να προσαρμοστούμε στις παγκόσμιες και τοπικές προκλήσεις, συνδυάζοντας οικονομική απόδοση, κοινωνική ισότητα και περιβαλλοντική ευθύνη.

Η βιωσιμότητα της κοινωνίας μας εξαρτάται από τη δέσμευσή μας να σχεδιάσουμε ένα μέλλον δίχως αποκλεισμούς, όπου κάθε πολίτης θα έχει ρόλο στη συλλογική πρόοδο και κανείς δεν θα μένει πίσω".