Καστοριά: Η πόλη των αρχοντικών και της βυζαντινής κληρονομιάς

• Κείμενο- φωτό: Δημήτρης Σταθόπουλος

Μια ανοιξιάτικη περιήγηση στον ιστορικό πλούτο της λιμναίας πολιτείας της Δυτικής Μακεδονίας

Η Καστοριά, μία από τις πιο εντυπωσιακές πόλεις της Βόρειας Ελλάδας, απλώνεται αμφιθεατρικά στη χερσόνησο της λίμνης Ορεστιάδας. Καθώς ο Μάιος φέρνει την πλήρη άνθιση της άνοιξης, η πόλη παρουσιάζεται σε όλο της το μεγαλείο, συνδυάζοντας μοναδικά το φυσικό κάλλος με την πλούσια αρχιτεκτονική και πολιτιστική κληρονομιά.

Η παραλίμνια πόλη

Μια βόλτα στην παραλίμνια διαδρομή αυτή την εποχή αποκαλύπτει το φυσικό περιβάλλον της Καστοριάς στην καλύτερη εκδοχή του. Οξιές και αιωνόβια πλατάνια με φρέσκο πράσινο φύλλωμα πλαισιώνουν τη λίμνη, ενώ σμήνη πουλιών διαγράφουν σχήματα στον γαλάζιο ουρανό. Στα νερά της Ορεστιάδας, κωπηλάτες προπονούνται καθημερινά, συνθέτοντας μια ζωντανή εικόνα που υπογραμμίζει τη στενή σχέση της πόλης με το υδάτινο στοιχείο.

Απόζαρι: Η αριστοκρατική γειτονιά

Στη βόρεια πλευρά της χερσονήσου βρίσκεται η συνοικία Απόζαρι, μία από τις παλαιότερες και αρχοντικότερες περιοχές της πόλης. Εδώ, επιβλητικά αρχοντικά, γραφικά καλντερίμια και βυζαντινές εκκλησίες συνθέτουν ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό σύνολο. Στην πλατεία Απόζαρι δεσπόζει μια παραδοσιακή "πλάβα", βάρκα χωρίς καρίνα, που συμβολίζει την άρρηκτη σχέση της Καστοριάς με τα νερά της λίμνης.

Το εμπόριο που άνθισε από τον 18ο αιώνα προίκισε την πόλη με μεγαλοπρεπή αρχοντικά, κατασκευασμένα από τους καλύτερους μαστόρους της Βαλκανικής. Τα οικοδομήματα αυτά χαρακτηρίζονται από πέτρινο κάτω όροφο, ξύλινους εξώστες και σαχνισιά στους επάνω ορόφους, ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις και ζωγραφιστά ταβάνια. Επισκέψιμα αρχοντικά, όπως του Τσιατσιαπά, προσφέρουν μια σπάνια ευκαιρία να εξερευνήσει κανείς τον καθημερινό βίο της αστικής τάξης του 18ου αιώνα.

Βυζαντινοί θησαυροί

Η Καστοριά φημίζεται για τον πλούτο των βυζαντινών μνημείων της, που τεκμηριώνουν τη μακραίωνη ιστορία της. Κοντά στην πλατεία Απόζαρι βρίσκεται ο ναός των Αγίων Αναργύρων, μια τρίκλιτη βασιλική του 10ου αιώνα με εξαιρετικές τοιχογραφίες και σημαντικά γλυπτά διακοσμητικά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων τμημάτων του αρχικού μαρμάρινου τέμπλου.

Από την ίδια περίοδο προέρχεται και ο ναός του Αγίου Στεφάνου, επίσης τρίκλιτη βασιλική, με το παρεκκλήσιο της Αγίας Άννας όπου διατηρείται το χαμηλό χτιστό τέμπλο και το σύνθρονο - χτιστά καθίσματα εντός του ιερού. Η παρουσία δύο τόσο σημαντικών ναών σε μικρή απόσταση μεταξύ τους μαρτυρά την πυκνή κατοίκηση και την ευημερία της περιοχής κατά τη βυζαντινή περίοδο.

Το οχυρωματικό παρελθόν

Στο "λαιμό" της χερσονήσου, στην πλατεία Δαβάκη, διατηρούνται τμήματα των βυζαντινών τειχών που προστάτευαν κάποτε την πόλη. Ημικυκλικοί πύργοι και μνημειακές πύλες θυμίζουν την οχυρωματική σημασία της Καστοριάς κατά τους ταραχώδεις βυζαντινούς χρόνους. Η ιδιαίτερη έμφαση στην οχύρωση του ισθμού χρονολογείται από την εποχή του Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα. Ιστορικές αναφορές μαρτυρούν την ύπαρξη τάφρου μπροστά από το τείχος, που μετέτρεπε ουσιαστικά τη χερσόνησο σε νησί.

Οθωμανική κληρονομιά

Παράλληλα με τα βυζαντινά μνημεία, η Καστοριά διαθέτει αξιόλογα δείγματα οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Δίπλα στα βυζαντινά τείχη στέκει ο Μεντρεσές, το οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο που ιδρύθηκε από τον Αχμέτ Πασά στα μέσα του 18ου αιώνα. Το επιβλητικό κτίριο με τα 14 δωμάτια περιλάμβανε βιβλιοθήκη, αίθουσες διδασκαλίας και προσευχής, κελιά σπουδαστών και λουτρό. Στις αρχές του 20ού αιώνα, το κτίριο μετατράπηκε σε μονοπώλιο αλατιού.

Εξίσου σημαντικό δείγμα της οθωμανικής περιόδου αποτελεί το Κουρσούμ Τζαμί, το μοναδικό που σώζεται από τα επτά τζαμιά που υπήρχαν κάποτε στην πόλη. Το τζαμί εκτιμάται ότι χτίστηκε στα μέσα του 15ου αιώνα και διατηρεί ακόμη τον μιναρέ του.

Ντολτσό: Η γειτονιά με τα σοκάκια

Η συνοικία Ντολτσό, που σύμφωνα με την παράδοση πήρε το όνομά της από έναν γενναίο άνδρα που εκτελέστηκε από τους Οθωμανούς, αποτελεί έναν ακόμη αρχιτεκτονικό θησαυρό. Τα καλντερίμια, τα στενά σοκάκια και τα επιβλητικά μακεδονίτικα σπίτια δημιουργούν ένα σκηνικό που μοιάζει να έχει παγώσει στο χρόνο. Εδώ βρισκόταν κάποτε το εμπορικό κέντρο της Καστοριάς, σφύζοντας από ζωή και δραστηριότητα.

Τα αρχοντικά της περιοχής, όπως του Παπατέρπου, του Σκούταρη και του Μπασάρα, αντανακλούν την ευμάρεια της τοπικής κοινωνίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το αρχοντικό των Αδελφών Εμμανουήλ, στενών συνεργατών του Ρήγα Φεραίου, που σήμερα στεγάζει το Ενδυματολογικό Μουσείο της πόλης. Το κτίριο κρύβει ένα μυστικό δωμάτιο στον δεύτερο όροφο, που λειτουργούσε ως κρυψώνα από τους Οθωμανούς, καθώς και έναν χώρο που πιθανολογείται ότι χρησιμοποιείτο ως κρυφό παρεκκλήσι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Μουσεία γεμάτα ιστορία

Το Λαογραφικό Μουσείο, στεγασμένο στο αρχοντικό του Νεράτζη Αϊβάζη, προσφέρει μια ζωντανή απεικόνιση της καθημερινής ζωής στη Μακεδονία των περασμένων αιώνων. Οι επισκέπτες μπορούν να δουν το κελάρι, το κατώι, το ζυμωτάρι και την "αυγάτη" (τον εξωτερικό χώρο του αρχοντικού που επικοινωνούσε με τη λίμνη), καθώς και ένα εργαστήριο γουναρικής τέχνης με το πρώτο μηχάνημα επεξεργασίας γούνας του 1884.

Το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, που στεγάζεται στο αρχοντικό Πηχεών κοντά στην πλατεία Ντολτσό, φιλοξενεί μια εξαιρετική συλλογή από την κρίσιμη περίοδο πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, όταν η Καστοριά αποτελούσε κέντρο επιχειρήσεων για την ευρύτερη περιοχή. Σημαντικά έγγραφα, σφραγίδες, αλληλογραφία αγωνιστών, όπλα, ξίφη, μετάλλια, στολές και σπάνιο φωτογραφικό υλικό συνθέτουν μια γλαφυρή εικόνα των γεγονότων που διαμόρφωσαν το μέλλον της Βόρειας Ελλάδας.

Ένας περίπατος στην ιστορία

Μην παραλείψετε να επισκεφθείτε την εκκλησία του Αγίου Ανδρέα στο Ντολτσό, με την περίφημη μουριά στο προαύλιο όπου δίδαξε ο Κοσμάς ο Αιτωλός γύρω στο 1780, κατά την επίσκεψή του στην Καστοριά.

Η Καστοριά, ιδιαίτερα τώρα την άνοιξη, αποτελεί έναν προορισμό που συνδυάζει μοναδικά το φυσικό κάλλος με την πολιτιστική κληρονομιά. Η επίσκεψη στην πόλη προσφέρει μια πολυδιάστατη εμπειρία που ξεπερνά κατά πολύ τα όρια μιας απλής ταξιδιωτικής εκδρομής. Είναι μια συνάντηση με την ιστορία, τον πολιτισμό και τους ανθρώπους που καθιστούν αυτή την παραλίμνια πολιτεία έναν από τους πιο ελκυστικούς προορισμούς της Ελλάδας.