Τα ερυθρόχρωμα χωριά της Καστοριάς

• Κείμενο- φωτό: Δημήτρης Σταθόπουλος

Κατά την προετοιμασία της εκδρομής μας στην περιφέρεια της Καστοριάς, άκουσα για πρώτη φορά αναφορές στους εγκαταλελειμμένους οικισμούς με την κοκκινωπή απόχρωση. Η περιέργειά μου κινητοποιήθηκε αμέσως και τους συμπεριέλαβα στο πρόγραμμά μας. Αναφερόμαστε στα Κορέστεια, κτίσματα κατασκευασμένα με τούβλα από το ερυθρό χώμα που συναντάται στην τοποθεσία. Ο Γάβρος, ο Μαυρόκαμπος, τα Χάλαρα, η Κρανιώνα και μερικοί ακόμη οικισμοί βρίσκονται διάσπαρτοι στην γαλήνια πεδιάδα του Λαδοπόταμου. Έχουν πλέον ερημωθεί και εγκαταλειφθεί. Ωστόσο, συνιστούν εξαιρετικά παραδείγματα παραδοσιακής δόμησης με ιστορικές συνδέσεις στον Εμφύλιο. Η περιήγηση εκεί μοιάζει με περίπατο σε σκηνικό ταινίας και συγχρόνως σε μια διαδρομή μέσα στην πρόσφατη ιστορική πορεία της περιοχής.

Η κατασκευή με ερυθρόχωμα τούβλα

Ας εξετάσουμε την ιστορία τους εξ αρχής. Οι οικισμοί δημιουργήθηκαν κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα με δομικά υλικά από τούβλα φτιαγμένα από συνδυασμό πηλού από το τοπικό κοκκινωπό έδαφος και αχυρένιες ίνες, τα οποία διαμορφώνονταν επιτόπου και στέγνωναν στη θερμότητα του ηλίου. Σύγχρονοι μελετητές της αρχιτεκτονικής χαρακτηρίζουν αυτή τη μέθοδο κατασκευής ως πρώιμο παράδειγμα βιοκλιματικού σχεδιασμού, καθώς οι οικίες έχουν νότιο προσανατολισμό, ενώ στη βόρεια πλευρά τους απουσιάζουν τελείως τα ανοίγματα, εξασφαλίζοντας έτσι δροσερή ατμόσφαιρα το καλοκαίρι και θερμότητα τον χειμώνα.

Η άλλοτε ακμάζουσα κοινότητα

Όλα τα στοιχεία γύρω, οι διαστάσεις των κατοικιών και τα εναπομείναντα αντικείμενα, υποδηλώνουν πως παλαιότερα οι πλινθόκτιστοι αυτοί οικισμοί γνώριζαν άνθηση και ζωντάνια. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την επεξεργασία γούνας την περίοδο ακμής του γουνεμπορίου στην Καστοριά. Αξιοθαύμαστα είναι τα μεγαλοπρεπή σπίτια με κομψές διακοσμήσεις, περιτριγυρισμένα από δάση οξιάς που αποπνέουν μια ατμόσφαιρα ιστορικής σημασίας.

Στον Άνω Κρανιώνα, ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τον ναό της Αγίας Παρασκευής με την ανάγλυφη πινακίδα που απεικονίζει τη χωροταξία του οικισμού και τα επώνυμα των οικογενειών. Στα Χάλαρα, εκτός από τις πλινθόκτιστες κατοικίες, υπάρχει ένας νερόμυλος του 1900 και ο πλινθόκτιστος ναός της Παναγίας του 1717, ενώ στον Μαυρόκαμπο διατηρούνται εντυπωσιακές αρχοντικές οικίες με αποθηκευτικούς χώρους και ευρύχωρα δωμάτια με εστίες.

Περιδιαβαίνοντας τους οικισμούς

Ξεκινώντας από την Καστοριά, χρειαστήκαμε περίπου μισή ώρα για να φτάσουμε στον οικισμό του Γάβρου. Η πρώτη οπτική επαφή είναι εντυπωσιακή, καθώς στρίβοντας από την κεντρική αρτηρία προς τα αριστερά, αντικρίζει κανείς την πλαγιά με τα επιβλητικά ερυθρά κτίσματα. Σταθμεύουμε και συνεχίζουμε με τα πόδια. Ρίχνουμε διακριτικές ματιές στο εσωτερικό ορισμένων σπιτιών, κάποια από τα οποία έχουν μετατραπεί σε αποθήκες σανού ή ακόμη και χώρους σταβλισμού ζώων. Σε μικρή απόσταση, ένας βοσκός οδηγεί το κοπάδι του για βοσκή με τα τσοπανόσκυλα να επιτελούν το καθήκον τους με αυστηρότητα.

Η περιοχή αυτή έχει γίνει μάρτυρας σκληρών συγκρούσεων. Εδώ, κατά τη διάρκεια των Μακεδονικών Αγώνων, το 1904, στο χωριό Μελάς, σκοτώθηκε από τις οθωμανικές δυνάμεις ο Παύλος Μελάς. Αργότερα, τη δεκαετία του '40, οι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν και οι κάτοικοί τους εκδιώχθηκαν. Πολλοί μετανάστευσαν κυρίως σε Αμερική και Καναδά, ενώ άλλοι κατέφυγαν σε γειτονικές βαλκανικές χώρες.