- Κείμενο- φωτό: Δημήτρης Σταθόπουλος
Καθώς το φως του ήλιου απλώνεται στα λευκά κυκλαδίτικα σπίτια που κλιμακώνονται στην πλαγιά του ψηλότερου σημείου της Σαντορίνης, ο Πύργος Καλλίστης αποκαλύπτει την ψυχή ενός νησιού που έμαθε να επιβιώνει μέσα από τους αιώνες. Δέκα χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των κοσμοπολίτικων Φηρών, αυτό το μεσαιωνικό κάστρο-χωριό, φυλάσσει μυστικά που εκτείνονται από τον 10ο αιώνα έως σήμερα.
Το φρούριο που γεννήθηκε από την ανάγκη
Ο Πύργος, δεν είναι απλώς ένα χωριό - είναι ένα από τα πέντε κάστρα, που κάποτε προστάτευαν τη Σαντορίνη από τις πειρατικές επιδρομές. Το όνομά του, Καλλίστη, παραπέμπει στην αρχαία ονομασία του νησιού, ενώ η παλαιότερη ονομασία "Καινουργιομπούργο" αφηγείται την ιστορία μιας κοινότητας που ξαναγεννήθηκε από τις στάχτες της.
Η αρχιτεκτονική του καστελιού είναι ένα μάθημα επιβίωσης. Η μοναδική είσοδος, η Καστελόπορτα, προστατευόταν από ένα εξαιρετικά ευφυές σύστημα άμυνας: ένα προεξέχον τετράγωνο κτίσμα που επέτρεπε στους αμυνόμενους να ρίχνουν καυτό λάδι στους εισβολείς. Αυτή η κατασκευή, γνωστή ως "πολεμίστρα" ή "φόνισσα", μπορεί να μην υπάρχει πια, αλλά η μνήμη της παραμένει χαραγμένη στην ιστορία του τόπου.
Η υπόγεια αρχιτεκτονική της Σαντορίνης
Κάτω από τα πόδια των επισκεπτών εκτείνεται ένας κόσμος που λίγοι γνωρίζουν: το σύστημα στοών που χρησίμευε ως καταφύγιο και διαδρομή διαφυγής. Πολλά από τα σπίτια του Πύργου είναι υπόσκαφα - σπηλαιοειδείς κατοικίες λαξευμένες στη θηραϊκή γη, με θολωτές οροφές και στενές προσόψεις. Αυτά τα αρχιτεκτονικά θαύματα, χωρίς θεμέλια αλλά με απίστευτη αντοχή, διατηρούν τους κατοίκους ζεστούς τον χειμώνα και δροσερούς το καλοκαίρι, ενώ παρουσιάζουν εξαιρετική αντοχή στους σεισμούς.
Το κέντρο της παιδείας
Η εκπαιδευτική παράδοση του Πύργου, ξεκινά από τον 18ο αιώνα, όταν ιδρύθηκε η πρώτη σχολή της Θήρας. Η πρωτοβουλία των τοπικών προκρίτων και του ηγούμενου της Μονής του Προφήτη Ηλία, Παϊσίου, με την υποστήριξη του Κωνσταντίνου Μουρούζη, μετέτρεψε τον Πύργο σε εκπαιδευτικό κέντρο. Σήμερα, στη θέση της παλιάς σχολής στέκει ο ναός των Αγίων Αποστόλων, ενώ τα ερείπια των αιθουσών διαμονής των δασκάλων και μαθητών μαρτυρούν το μεγαλείο του παρελθόντος.
Πνευματικό καταφύγιο και τόπος εξορίας
Ο Πύργος έπαιξε έναν διφορούμενο ρόλο στην ελληνική ιστορία: υπήρξε τόπος εξορίας για σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Θεόφιλος Καΐρης μετά το 1839 και ο Δημήτρης Γληνός κατά τη δικτατορία του Μεταξά το 1936. Η Μονή του Προφήτη Ηλία, που δεσπόζει στο τοπίο, έγινε τόπος προσκυνήματος αλλά και καταφυγίου για όσους αντιστάθηκαν στα καθεστώτα της εποχής τους.
Η πληγή του 1956 και η ανοικοδόμηση
Ο καταστροφικός σεισμός του 1956 άλλαξε για πάντα το πρόσωπο του Πύργου. Ωστόσο, η μεγαλύτερη καταστροφή δεν προήλθε από τη φύση αλλά από την ανθρώπινη παρέμβαση: ο στρατός κατεδάφισε τμήματα του κάστρου που δεν είχαν υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές, στερώντας από το μέλλον πολύτιμα κομμάτια της ιστορίας.
Το εκκλησιαστικό μωσαϊκό
Με 49 εκκλησίες και παρεκκλήσια στην ευρύτερη περιοχή, ο Πύργος αποτελεί έναν αληθινό θησαυρό βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης. Το "Θεοτοκάκι", μία από τις παλαιότερες εκκλησίες της Σαντορίνης που χρονολογείται από τον 10ο αιώνα, στεγάζει πολύτιμες εικόνες και ξυλόγλυπτο τέμπλο. Παρά την κλοπή της κύριας εικόνας της Κοιμήσεως το 1983, η εκκλησία συνεχίζει να εντυπωσιάζει με την αρχιτεκτονική της που φέρει τα σημάδια πολλών αιώνων προσθηκών.
Η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, χτισμένη μεταξύ 1660-1661, κυριαρχεί στο υψηλότερο σημείο του καστελιού. Εκεί, κάθε Μεγάλη Παρασκευή, λαμβάνει χώρα ο σημαντικότερος επιτάφιος του χωριού, μια παράδοση που μεταφέρει τη μνήμη από γενιά σε γενιά.
Φως και σκιά: Οι παραδοσιακές εορτές
Όταν ο ήλιος δύει πίσω από τη Σαντορίνη τη νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής, ο Πύργος μεταμορφώνεται. Φωτιές ανάβουν σε τενεκεδένια λυχνάρια σε ολόκληρο το χωριό, δημιουργώντας έναν ποταμό φωτός που συνοδεύει την περιφορά του Επιταφίου. Είναι μια από τις πιο συγκινητικές στιγμές που μπορεί να βιώσει κανείς στα ελληνικά νησιά - ένας συνδυασμός πίστης, παράδοσης και κοινοτικής ενότητας που αντηχεί μέσα στους στενούς δρόμους του καστελιού.
Στις 14 Αυγούστου, η περιφορά του επιταφίου της Παναγίας ξεκινά από τον ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου, συνεχίζοντας μια παράδοση που συνδέει το παρόν με το βάθος των αιώνων.
Η διατήρηση της μνήμης
Η συλλογή εικόνων και εκκλησιαστικών κειμηλίων, στεγασμένη στον αναστηλωμένο καθολικό ναό της Αγίας Τριάδος, αποτελεί την καρδιά των προσπαθειών διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς του Πύργου. Η παλαιότερη εικόνα της συλλογής, του Αγίου Γεωργίου από τα τέλη του 15ου αιώνα, είναι μάρτυρας μιας καλλιτεχνικής παράδοσης που επιβίωσε παρά τις καταστροφές και τις κλοπές.
Ο Πύργος Καλλίστης, είναι ένα ζωντανό μουσείο που αφηγείται την ιστορία της ανθρώπινης επιμονής, της πίστης και της προσαρμοστικότητας. Στο ψηλότερο σημείο της Σαντορίνης, αυτό το μεσαιωνικό χωριό συνεχίζει να φυλάσσει τα μυστικά ενός παρελθόντος που αρνείται να ξεχαστεί.